Psychologia + statystyka = ?
Statystyka to dziedzina, która jest postrzegana często jako odległa od praktycznych aspektów psychologii. Nierzadko jest ona traktowana z dystansem, zarówno wśród przyszłych psychologów, czyli studentów psychologii, jak i pracujących zawodowo psychologów z dyplomem.
Wiele osób zadaje sobie wprost pytanie: „PO CO PSYCHOLOGOWI STATYSTYKA?”, które jest pytaniem retorycznym, ponieważ kryje się za nim odpowiedź: PO NIC. Dwa często przytaczane argumenty to: (1) „nie po to szłam na psychologię, która jest dziedziną nauk społecznych, żeby uczyć się statystyki”; (2) „statystyka w niczym mi się nie przyda, nie zamierzam prowadzić badań tylko pracować w biznesie / z pacjentami / itp.”
W tym tekście przedstawimy argumenty za tym, dlaczego statystyka jest ważna dla psychologów, niezależnie od ich specjalizacji.
Psychologia jest nauką
Psychologia jest nauką! Inaczej twierdzą zwykle osoby, które z tą dziedziną we współczesnym wydaniu mają niewiele wspólnego, a zamiast tego wyobrażają sobie psychologa jako stereotypowego Zygmunta Freuda, który „odklejony od rzeczywistości wymyśla swoje teorie”.
Oczywiście, psychologia opiera się na teorii, czego najlepszym dowodem są pełne jej opasłe podręczniki akademickie. Mimo tego, każda dziedzina psychologii – rozwojowa, społeczna, osobowości, poznawcza – swoją teorię opiera na serii badań prowadzonych przez dekady przez kolejne pokolenia badaczy, autorów artykułów naukowych.
We wcześniejszych etapach rozwoju psychologii prowadzone badania i eksperymenty były zwykle dość proste, opierały się np. na porównaniu dwóch grup (w eksperymencie – grupy eksperymentalnej i kontrolnej). Dawniej było to związane wprost z kwestiami statystycznymi – trudno było analizować wiele zmiennych jednocześnie bez pomocy komputera.
Dziś jednak, dzięki zastosowaniu pakietów statystycznych (w psychologii popularnym jest np. SPSS) psychologia to nie tylko proste schematy korelacyjne i eksperymentalne, ale również bardziej złożone analizy opierające się głównie na modelach regresji liniowej. Sztandarowym przykładem jest modelowanie równań strukturalnych – analiza która pozwala testować zależności między wieloma zmiennymi jednocześnie, dzięki czemu możliwa jest analiza bardziej złożonych teorii.
Umiejętność interpretacji wyników badań
Psychologowie, którzy chcą się rozwijać, niezależnie od tego czy są psychoterapeutami, trenerami umiejętności miękkich czy specjalistami od HR, regularnie uczestniczą w konferencjach, biorą udział w szkoleniach oraz śledzą najnowsze doniesienia i publikacje. Tak jak wspomniano wcześniej – im bardziej rozbudowana i złożona teoria, tym w większym stopniu do wgłębienia się w nią przydatna jest znajomość statystyki.
Oczywiście, swoją wiedzę można uzupełniać bez obeznania w statystyce, ale będzie wiązało się to z pewnymi ograniczeniami. W ten sposób można zrozumieć ogólną konkluzję wynikającą z badania, ale trudno nam będzie zagłębić się w szczegóły danego wyniku, przykładowo ocenić siłę testowanego efektu, czyli to czy jest słaby, umiarkowany czy silny. Ma to kluczowe znaczenie, ponieważ dany rezultat może być „istotny statystycznie”, ale mało istotny z punktu widzenia praktycznego (więcej o tym poczytasz tutaj).
Powyższe ograniczenia dotyczą nie tylko zaawansowanych metod statystycznych, ale też tych podstawowych. Owszem, bez wiedzy statystycznej można zrozumieć ogólny wniosek dotyczący tego, że jedna metoda jakiegoś oddziaływania (np. terapii lub treningu) okazała się skuteczna lub skuteczniejsza od innej. Głębsze wnioski wyciągniemy jednak dopiero oceniając uzyskane wyniki szczegółowo, chociażby analizując już wspomnianą siłę efektu.
Znajomość podstaw metodologii badań
Umiejętność interpretacji wniosków z danego badania opiera się nie tylko na analizie wyników wykonanej analizy statystycznej. Konieczna jest również umiejętność oceny tego czy określone badanie zostało w ogóle poprawnie zaprojektowane.
Aby ocenić ogólną jakość badania potrzebna jest podstawowa wiedza dotycząca metodologii badań naukowych. Tylko w ten sposób możliwa będzie ocena tego czy np. badanie zostało wykonane na reprezentatywnej i wystarczająco dużej próbce oraz we właściwej technice. Przykładowo, jeśli czytamy raport z eksperymentu, warto zadać sobie pytania – czy dobór do próbki był losowy i czy była ona podwójnie zaślepiona?
Powyższe kwestie są o tyle istotne, że wyniki wielu badań naukowych, w tym psychologicznych, są niewiarygodne. Znaczna część z nich nie spełnia podstawowych kryteriów metodologicznych, co regularnie wykazywane jest w metaanalizach. Istnieje również zjawisko znane kryzysem replikacyjnym w psychologii, choć co ważne –ma on miejsce również w innych dziedzinach nauki. W przypadku psychologii okazuje się, że wyniki znacznej części badań naukowych nie da się powtórzyć (zreplikować), co związane jest paradoksalnie w dużej mierze właśnie z ich niedociągnięciami metodologicznymi.
Wszystko to oznacza, że bez znajomości podstaw metodologii badań naukowych, weryfikacja jakości pojedynczego badania naukowego będzie bardzo trudna. W ten sposób zwiększa się ryzyko wyciągania nieuprawnionych wniosków z poszczególnych badań.
Umiejętność krytycznego myślenia
Znajomość podstaw statystyki i metodologii badań naukowych pozwala nie tylko ocenić jakość pojedynczych badań, ale również rozwijać umiejętność krytycznego myślenia w szerszym kontekście. Jest to niezwykle ważna umiejętność dla psychologa niezależnie od specjalizacji.
Niestety, ale z racji tego że usługi psychologiczne są w dużej mierze komercyjne, istnieje rynek usług i produktów, wokół którego panuje szum informacyjny. Nie chodzi tylko o kwestie jawnie antynaukowe, takie jak alternatywne terapie (np. uzdrawianie kwantowe). Istnieje również szereg metod nienaukowych, które pozorowane są na takie – np. technika „analizy osobowości” MBTI używana przez trenerów biznesu lub ustawienia Hellingera jako metoda „psychoterapii”. Metoda tego rodzaju jest znacznie więcej i niestety nierzadko używane są on przez psychologów.
Choć MBTI czy ustawienia Hellingera mogą się wydawać tematami niszowymi, które można z premedytacją zignorować, to psychologia ma również swoje prężnie rozwijające się potoczne oblicze. Tu sprawa bywa bardziej skomplikowana, bo poza tematami wprost nienaukowymi (furorę robią terminy takie jak „osoby wysoko wrażliwe” czy „detoks dopaminowy”), istnieją nurty naukowe, które bywają często wykorzystywane w sposób nienaukowy, np. praktyki mindfulness.
Jak widać, umiejętność weryfikacji tego co naukowe i nienaukowe jest trudne, ponieważ granica między tymi obszarami bywa płynna i nieoczywista. Jednocześnie jest to kwestia istotna, bo wpisana w etykę zawodu psychologia, ponieważ od niej zależy m.in. bezpieczeństwo klientów i pacjentów.
Rozwój zawodowy
Świat się zmienia, a wraz z nim zmieniają się ścieżki kariery. Dla psychologów, którzy na początku swojej drogi zawodowej mogą nie być pewni, gdzie ostatecznie znajdą swoje miejsce, znajomość statystyki jest atutem. Umożliwia ona adaptację do różnych ról i specjalizacji, od pracy naukowej po praktykę kliniczną i działalność w biznesie.
Statystyka znajduje swoje zastosowanie nie tylko w badaniach akademickich, ale również w praktyce klinicznej i biznesowej. W klinice pozwala ocenić skuteczność terapii, natomiast w biznesie – zrozumieć zachowania konsumentów lub efektywność działań w obszarze zasobów ludzkich. Umiejętność analizy danych statystycznych jest więc cenna w różnych środowiskach pracy psychologa.
Podobnie wygląda kwestia ze stosowaniem testów psychologicznych. Wykorzystywane są one zarówno przez psychologów klinicznych – diagnostów, ale również podczas rekrutacji w dziale HR. Ich poprawne stosowanie, zarówno w kwestii obliczania jak i interpretacji wyników, wymaga podstawowej wiedzy z zakresu statystyki, metodologii badań psychologicznych i psychometrii.
Outsourcing usług statystycznych
Skoro wiedza dotycząca metodologii badań i statystyki jest istotna, można sobie zadać pytanie – po co zatem oferować usługi analizy danych, oferowanych przez firmy takie jak Pogotowie Statystyczne?
Odpowiedź na to pytanie jest prosta – podstawowa wiedza dotycząca metodologii badań i statystyki jest potrzebna aby wyciągnąć wnioski z analizy, nawet jeśli wykona ją dla nas ktoś inny. Tu dochodzimy też do ważnego rozróżnienia pomiędzy sztuką analizy danych i raportowania jej wyników, a umiejętnością interpretacji wyników. Można rozumieć zamówiony raport z analizy, jednocześnie nie znając wszystkich kroków pracy z bazą danych (np. usuwanie outlierów) ani tajników raportowania w stylu APA 7. W taki sposób często pracuje się w projektach badawczych, w których np. jeden członek zespołu opisuje teorię, drugi zajmuje się analizą danych, a trzeci pisaniem dyskusji wyników i korektą całości tekstu.
Z resztą, do samego zamówienia usługi analizy danych przydatna jest podstawowa wiedza z zakresu statystyki, chociażby po to, aby ocenić jakość uzyskanej oferty. W tej kwestii można skorzystać również z poradnika opisującego czym kierować się podczas poszukiwania firmy statystycznej do współpracy.
Podsumowanie
Podsumowując, statystykę wbrew pozorom można uznać za istotne narzędzie psychologów, nawet tych, którzy nie zajmują się projektowaniem i prowadzeniem naukowych. Jej znajomość, uzupełniona najlepiej o wiedzę z zakresu metodologii badań naukowych jest podstawą do interpretacji badań naukowych, które są istotne w rozwoju zawodowym psychologa w każdej dziedzinie.
Znajomość statystyki pozwala również krytycznie ocenić różne nurty i metody stylizowane na psychologiczne. Jest to element rozwoju etycznego psychologa. Znajomość statystyki pozwala psychologom na adaptację do różnorodnych ról zawodowych i jest atutem w ciągłym rozwoju kariery.
Od podstawowej wiedzy statystycznej nie zwalnia też outsourcing analizy statystycznej, czyli zlecanie wykonania analizy takim firmom jak Pogotowie Statystyczne. Ta, nadal jest potrzebna do interpretacji uzyskanego raportu, nawet jeśli wykonywany jest on przez kogoś innego.
Dla wszystkich chętnych, którzy chcą uczyć się statystyki w przystępny sposób, polecamy nasz blog statystyczny, słowniczek, lub tutoriale video które nagraliśmy we współpracy z wydawnictwem PWN. Polecamy również dwa polskie blogi, które prezentują wiedzę dotyczącą statystyki w przystępny sposób – Statystyka w psychologii Lilianny Jarmakowskiej-Kostrzankowskiej oraz Blog statystyczny Krystyny Piątkowskiej.
